5 tư tưởng của Fukuzawa Yukichi đã thay đổi nước Nhật mãi mãiNếu có dịp chiêm ngưỡng tờ tiền có mệnh giá cao nhất của Nhật Bản, tờ 10.000 yên cũ, người ta sẽ bắt gặp chân dung của Fukuzawa Yukichi. Tại sao một nhà tư tưởng, một nhà giáo dục sống cách đây hơn một thế kỷ lại được tôn vinh như một trong những "khai quốc công thần" của nước Nhật hiện đại? Câu trả lời nằm trong những tư tưởng đột phá, thậm chí gây sốc, mà ông đã gieo vào lòng một xã hội đang vùng vẫy thoát khỏi hàng trăm năm trì trệ của chế độ phong kiến.1. Gây sốc với tuyên ngôn bình đẳng: “Trời không tạo ra người đứng trên người”Tư tưởng nền tảng và gây chấn động nhất của Fukuzawa được gói gọn trong tuyên ngôn bất hủ ngay mở đầu tác phẩm Khuyến học: Trời không tạo ra người đứng trên người và cũng không tạo ra người đứng dưới người.Đối với xã hội Nhật Bản thế kỷ 19, một trật tự xã hội cứng nhắc như đá, nơi số phận con người được định đoạt từ trong bụng mẹ, tuyên ngôn này đã gây ra một sự "kinh ngạc và bàng hoàng". Nguồn gốc của tư tưởng sấm sét này bắt nguồn từ chính nỗi phẫn uất cá nhân của Fukuzawa. Sinh ra trong một gia đình võ sĩ cấp thấp, ông đã sớm nếm trải nỗi tủi nhục của hệ thống đẳng cấp. Trong cuốn tự truyện của mình, ông viết:“Kẻ sinh ra trong nhà quản gia thì sau này cũng trở thành quản gia. Người sinh ra trong gia đình thấp cổ bé họng thì sau này cũng vẫn thấp cổ bé họng... Tôi bất bình đến mức không sao chịu nổi.”Từ nỗi đau riêng đó, Fukuzawa đã khái quát thành một chân lý phổ quát: mọi người sinh ra đều bình đẳng. Nếu có sự khác biệt về địa vị, giàu nghèo giữa kẻ thông minh và người đần độn, đó không phải là do số mệnh an bài, mà là do trình độ học vấn tạo ra.2. Phê phán “tủ kiến thức”: Học vấn phải là “thực học”Từ niềm tin vào bình đẳng, Fukuzawa lập tức nhận ra công cụ duy nhất để hiện thực hóa nó chính là giáo dục. Nhưng không phải thứ giáo dục kinh viện cũ kỹ. Ông đã thẳng thừng lên án lối học "từ chương", chỉ chăm chăm giải nghĩa văn cổ, vịnh thơ phú mà không có ích gì cho cuộc sống. Ông giới thiệu một khái niệm mang tính cách mạng: "thực học" – một nền học vấn phải gắn liền với cuộc sống, dựa trên tinh thần khoa học và thực dụng.Theo ông, những môn học thực sự cần thiết cho mỗi người dân để tự lập và xây dựng đất nước bao gồm:• Các kỹ năng cơ bản: soạn thảo thư từ, kế toán, sử dụng bàn tính.• Các môn học hiện đại: Địa lý, Vật lý, Lịch sử, Kinh tế, Đạo đức.Nói cách khác, Fukuzawa yêu cầu giáo dục phải trả lời được câu hỏi: "Kiến thức này giúp gì cho cuộc sống của một cá nhân và sự hưng thịnh của quốc gia?", một câu hỏi mang tính khai tử đối với lối học kinh viện chỉ để trang trí. Ông khinh miệt những học giả chỉ biết học vẹt mà không thể áp dụng kiến thức:Những người ấy chỉ là “cái tủ kiến thức” suông. Đối với chính miếng cơm của bản thân, đối với lợi ích của đất nước, đối với nền kinh tế của quốc gia, họ hoàn toàn vô dụng, họ chỉ là hạng người “dài lưng tốn vải, ăn no lại nằm”.Và chính nền "thực học" ấy đã trở thành công cụ thiết yếu để mỗi cá nhân có thể xây dựng nên một đức tính quan trọng bậc nhất trong triết lý của Fukuzawa: tinh thần độc lập.3. Độc lập quốc gia bắt đầu từ độc lập cá nhânFukuzawa đã thiết lập một mối liên hệ nhân quả, chặt chẽ giữa sự độc lập của mỗi công dân và sự độc lập của cả quốc gia. Ông cho rằng một đất nước chỉ có thể hùng cường khi mỗi người dân có tinh thần tự chủ, không ỷ lại và tự mình giải quyết các vấn đề của bản thân. Tư tưởng này được ông tóm gọn súc tích:Cá nhân có độc lập thì gia đình mới độc lập. Và như thế quốc gia cũng độc lập.Đây là một cuộc đảo chính trong tư duy về trách nhiệm quốc gia, đặt vận mệnh đất nước lên vai của từng người dân, thay vì phó mặc hoàn toàn cho chính quyền như trong xã hội phong kiến. Để minh họa, ông so sánh hai đội quân: đội quân của Imagawa Yoshimoto là "những kẻ ăn nhờ ở đậu, mọi việc đều ỷ lại, trông cậy vào một mình chủ tướng," nên đã tan rã ngay khi chủ tướng bị giết. Ngược lại, quân dân Pháp trong cuộc chiến với Phổ, dù hoàng đế Napoleon bị bắt làm tù binh, vẫn kiên cường chiến đấu bởi họ "coi nguy cơ của đất nước cũng là nguy cơ của chính mình."4. Sự thật phũ phàng: "Dân ngu tự chuốc lấy chính sách bạo tàn"Tiếp nối logic về trách nhiệm cá nhân, Fukuzawa đưa ra một trong những tư tưởng thẳng thắn và gây tranh cãi nhất của mình: chất lượng của chính phủ chính là tấm gương phản chiếu phẩm cách của người dân.Dân ngu tự chuốc lấy chính sách bạo tàn.Đây có lẽ là phát súng tàn nhẫn nhất, nhưng cũng cần thiết nhất, bắn vào tâm lý nạn nhân và thói quen đổ lỗi vốn đã ăn sâu vào xã hội phong kiến. Fukuzawa lật ngược hoàn toàn lối suy nghĩ truyền thống. Ông giải thích rằng một nền chính trị hà khắc không chỉ là lỗi của bạo chúa. Chuỗi logic của ông rất rõ ràng: một dân tộc vô học, không phân biệt thiện ác sẽ dễ dàng "lừa đảo, luồn lách luật pháp", tạo ra một xã hội hỗn loạn. Để cai trị một xã hội như vậy, chính quyền buộc phải dùng đến "sức mạnh để răn đe, để trấn áp". Do đó, sự ngu dốt không chỉ "tạo điều kiện", mà nó trực tiếp dẫn đến sự cần thiết của một chính quyền hà khắc. Con đường duy nhất để có một chính phủ tốt đẹp hơn là mỗi người phải tự mình học hành, mở mang kiến thức.5. Tự do không phải là muốn làm gì thì làmCuối cùng, sau khi mỗi cá nhân đã được giải phóng và có tinh thần độc lập, Fukuzawa định nghĩa lại bản chất của tự do. Ông làm rõ rằng tự do và độc lập chân chính không phải là sự ích kỷ vô độ. Nó phải luôn đi đôi với đạo lý, với nguyên tắc không làm phiền hay cản trở người khác. Tự do là sự tự chủ có trách nhiệm.Ông đưa ra một ví dụ sắc bén: một người cho rằng việc dùng tiền của mình để ăn chơi tửu sắc là quyền tự do cá nhân. Fukuzawa phản bác rằng hành vi đó, dù là tiền của cá nhân, thực chất lại gây hại cho nền giáo dục xã hội và là một suy nghĩ sai lầm.Ông mở rộng khái niệm này ra cấp độ quốc gia. Một quốc gia tự cho mình là trung tâm, miệt thị các nước khác là "man di mọi rợ" chính là một biểu hiện của thói "chỉ biết cái tôi" ở tầm vĩ mô. Thái độ kiêu ngạo đó chắc chắn sẽ tự chuốc lấy sự căm ghét của thế giới và đi ngược lại với tinh thần tự do chân chính – một tinh thần dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau giữa các quốc gia độc lập.--Năm tư tưởng của Fukuzawa Yukichi không tồn tại riêng lẻ, mà chúng tạo thành một hệ thống chặt chẽ, một lộ trình khai sáng cho nước Nhật. Nó bắt đầu từ việc giải phóng tiềm năng của mỗi con người bằng tuyên ngôn bình đẳng. Sau đó, trang bị cho họ công cụ để vươn lên bằng nền "thực học". Nền giáo dục đó hun đúc nên những cá nhân độc lập, tự chủ. Chính những cá nhân này sẽ gánh vác trách nhiệm xây dựng một quốc gia độc lập, thay vì phó mặc cho số phận hay chính quyền. Và cuối cùng, một quốc gia gồm những công dân tự do như vậy sẽ ứng xử với thế giới một cách văn minh, thực hành một thứ tự do có trách nhiệm. Chính hệ thống tư tưởng mạch lạc này đã phá vỡ những xiềng xích của chế độ cũ, đặt nền móng tinh thần cho sự trỗi dậy thần kỳ của nước Nhật hiện đại.Hơn 150 năm đã trôi qua, những bài học về "thực học" và "tinh thần độc lập" của Fukuzawa Yukichi liệu còn nguyên giá trị cho chúng ta hôm nay?

Bài viết liên quan